Prolog
22 stycznia 2010
Ledwie wysiadłem z taksówki przy pilnie strzeżonej bramie Downing Street, a już przed moimi ustami pojawił się mikrofon. Cóż mogłem powiedzieć? Znalazłem się tam z powodu moich dokonań w czasie wojny. I nie chodziło ani o moją walkę w Afryce Północnej, ani że zostałem schwytany przez Niemców, ale o to, co zdarzyło się w Auschwitz.
W 1945 roku nikt nie chciał słuchać, więc przestałem o tym mówić na niemal sześćdziesiąt lat. W najgorszej sytuacji była moja pierwsza żona. Budziłem się zlany potem, w przemoczonej pościeli, nękany przez ten sam sen. Do dziś widzę tego biednego chłopaka, jak spływając krwią, stoi na baczność i znosi zadawane w głowę razy. Przeżywam to każdego dnia, nawet teraz, po niemal siedemdziesięciu latach. Kiedy poznałem moją drugą żonę, Audrey zorientowała się, że coś jest nie tak i że wiąże się to z Auschwitz, ale nie potrafiłem z nią na ten temat rozmawiać przez całe dziesięciolecia. Teraz nie mogę przestać o tym mówić. A Audrey myśli, że przeszłość mnie pochłonęła; uważa, że powinienem się od niej uwolnić i iść dalej, iść do przodu. W moim wieku to nie takie proste.
Błyszczące drzwi budynku przy Downing Street 10, które tak często widywałem w wiadomościach poświęconych władzom państwowym, otworzyły się i wszedłem do środka. W holu oddałem płaszcz. Skierowano mnie na górę, schodami, wzdłuż których rozwieszono oprawione w ramy portrety byłych premierów. Przystanąłem przed podobizną Churchilla. Pomyślałem sobie, że fotografia jest zaskakująco mała, jak na tak wielkiego przywódcę. Musiałem zaczerpnąć tchu, oparłem się na mojej metalowej lasce, po czym ruszyłem dalej, mijając powojennych premierów – najwyżej znaleźli się Thatcher, Major i Blair.
Na górze opadłem na krzesło. Miałem dziewięćdziesiąt jeden lat, potrzebowałem trochę czasu, żeby dojść do siebie po takiej wspinaczce. Spojrzałem z podziwem na wspaniałą Salę Terakotową, na jej wysoki sufit i żyrandole. Wiedziałem, że tego ranka premier Gordon Brown ogłosił, iż będzie zeznawał w sprawie wojny w Iraku, zbliżały się wybory, zastanawiałem się więc, czy znajdzie czas, by mnie przyjąć.
Panująca w pokoju atmosfera zmieniła się błyskawicznie, kiedy wszedł premier. Od razu skierował się w moją stronę i uścisnął mi dłoń. Mówił bardzo cicho, prawie szeptem. Salę wypełniali ludzie, lecz mimo to wydawało mi się, że spotkanie jest prywatne.
– Jesteśmy z pana dumni, bardzo dumni. To zaszczyt móc pana tutaj gościć – powiedział. Poruszyły mnie te słowa.
Jego żona, Sarah, także podeszła i przedstawiła się. Nie wiedziałem, co robić, więc pocałowałem ją w rękę i powiedziałem, że jest piękniejsza niż w telewizji. To była prawda, ale chyba nie powinienem tego mówić. Na szczęście dziewięćdziesięciolatkowi można wybaczyć taki nietakt. Szybko zmieniłem temat na bezpieczniejszy:
– Podobało mi się pani niedawne przemówienie.
Uśmiechnęła się i podziękowała.
Ekipy telewizyjne i fotografowie prasowi chcieli uwiecznić nas obu. Premier przeżywał w tym czasie polityczne trudne chwile. Powiedziałem mu więc, że nie podoba mi się, jak koledzy wbijają mu nóż w plecy i gdyby potrzebował ochroniarza, to jestem do dyspozycji. Słysząc te słowa, uśmiechnął się i obiecał, że będzie o tym pamiętał.
– Nie chciałbym pańskiej posady za żadne skarby świata – dodałem. Choć na niego nie głosowałem, wiedziałem, że jest porządnym człowiekiem, i podziwiałem jego szczerość.
Gordon Brown poświęcił mi całą uwagę i przez chwilę miałem wrażenie, że nie interesują go inni obecni. Jedno moje oko jest szklane – to kolejna spuścizna po Auschwitz – starałem się zatem patrzeć na niego tym prawdziwym. Premier też widzi tylko na jedno oko. Rozmawiając, siedzieliśmy tak blisko, że prawie dotykaliśmy się czołami.
Premier mówił o „odwadze” i „męstwie”, a ja zacząłem mu opowiadać o Auschwitz, IG Farben, SS, o wszystkich tych rzeczach, podając dość chaotycznie różne szczegóły. W pewnym momencie nie mogłem znaleźć odpowiedniego określenia i posłużyłem się niemieckim słowem Häftling, oznaczającym więźnia.
– Mnie też się to zdarza, kiedy wspominam tamte dni – powiedział jeden z obecnych, który przeżył obóz koncentracyjny.
Wkrótce potem uhonorowano mnie jako jednego z dwudziestu siedmiu brytyjskich „bohaterów Holokaustu”, co nauczyło mnie pokory, gdyż większość odznaczono pośmiertnie. Żyło jeszcze tylko dwóch; tym drugim był Sir Nicholas Winton, który na terenie okupowanej Czechosłowacji uratował ponad sześćset dzieci. Otrzymałem medal z litego srebra, z wyrytymi słowami: „W służbie ludzkości”. Po drodze wyznałem jakiemuś dziennikarzowi, że teraz umrę jako szczęśliwy człowiek. Musiało minąć niemal siedemdziesiąt lat, żebym mógł to powiedzieć.
Potrafię już mówić o tych strasznych czasach, czuję, że przygniatający mnie ciężar powoli staje się lżejszy. Sięgam pamięcią do sedna tych wydarzeń, do momentu wymiany.
Połowa roku 1944
Wiedziałem, że musimy się śpieszyć. Czekałem, ukryty w małej szopie. Nie mogłem mieć pewności, czy przyjdzie. A jednak się zjawił. Wsunął się do środka, a ja zdjąłem bluzę. Zamknął drzwi, odcinając nas od jazgotu panującego na tym przerażającym placu budowy. Wyśliznął się ze swojego brudnego pasiaka i rzucił go w moją stronę. Założyłem szmaty bez wahania. Patrzyłem, jak ubiera mój mundur polowy, spoglądając przez ramię na drzwi.
Był holenderskim Żydem i wiedziałem o nim tylko tyle, że ma na imię Hans. Ta, wydawałoby się, prosta wymiana sprawiła, że oddałem innemu człowiekowi ochronę, którą zapewniała mi konwencja genewska. Pozbyłem się munduru, ostatniej deski ratunku, szansy na przetrwanie w tym potwornym miejscu. Od tej pory, nosząc jego ubranie, miałem być traktowany tak, jak traktowano jego. Gdyby mnie złapano, jako oszust zostałbym natychmiast zastrzelony. Nie miałem co do tego żadnych złudzeń.
Do Auschwitz III wszedłem z własnej i nieprzymuszonej woli w połowie 1944 roku.