Antropologia nieczystości. Studia z kultury sanitarnej Warszawy

Antropologia nieczystości, której książka Włodzimierza Pessela jest pierwszym w Polsce usystematyzowanym wykładem, podejmuje jako specjalny kierunek refleksji kulturoznawczej wiele zagadnień, o których chcielibyśmy sobie powiedzieć, ale się wstydzimy. Choćby to, że wielu z nas zostało kiedyś „obszczymurkiem” w miejscu publicznym, że solidni warszawscy mieszczanie w dziewiętnastym wieku zwalczali klozety ze spłuczką, a jeszcze dla naszych dziadków tuż przed wojną domowa wanna była rzadkim luksusem, jakim się chwalono ku wielkiemu zdziwieniu gości z Zachodu. Wolter uważał, że człowiek nie mógł zostać stworzony na podobieństwo Boga, gdyż niemożliwe, żeby Bóg musiał zaspokajać potrzebę wypróżniania się. Pessel pokazuje, że nie mniejszym problemem ludzkim i cywilizacyjnym jest to, jak sobie z nieczystymi materiami dalej poradzić. Problem powstaje wraz z pytaniem: co robić z naszymi ekskrementami, co robić z naszymi śmieciami w rozrastających się społecznościach „producentów odpadów”. Autor zajmuje się dlatego nie
zanieczyszczeniem symbolicznym i wyobrażanym, ludowym tabu, lecz wyobrażeniami miejskimi, dotyczącymi kłopotliwego konkretu, nowoczesnego organizowania oczyszczania komunalnego. Trzon Antropologii nieczystości stanowią studia z historii kultury sanitarnej Warszawy w XIX i XX wieku. Włodzimierz Pessel rekonstruuje w nich proces przejścia od „cywilizacji studni” do „cywilizacji wodociągu”, zatem od beczki do spłuczki i od fury z gnojami do systemu kanalizacyjnego. Kultura, jak w każdym ujęciu wielodziedzinowym, ma tu swój aspekt materialny i duchowy, fizyczny i psychiczny, społeczny i symboliczny. W odróżnieniu od innych „historii brudu” książka ta operuje materiałem ściśle lokalnym, polskim i warszawskim, znanym nam czy to z codzienności, czy starych gazet i opowieści rodzinnych. Przeszłość zjawia się w niej po to, ażeby diagnozować współczesność i uzasadnić demaskatorską tezę, że proces cywilizowania potrzeb naturalnych i praktyk sanitarno-higienicznych, opisywany przez badaczy obyczaju w odniesieniu do
Zachodu, u nas nie zakończył się, gdyż został zerwany w szczególnych okolicznościach historycznych. Nieczystości w Warszawie, na przekór znanej maksymie Mary Douglas, częściej bywały na swoim miejscu, kiedy na swoim miejscu wcale nie były. Co najważniejsze, Antropologia nieczystości zaadresowana została zarówno do odbiorców kulturoznawczej literatury naukowej, jak i czytelników zainteresowanych dziejami obyczaju czy nieznanymi aspektami dziejów rozwoju Warszawy. Pierwsi znajdą w niej zastosowanie klasycznych konceptów antropologicznych w studiach miejskich, a drudzy – przystępnie napisaną opowieść o Filtrach Warszawskich, bohaterstwie higienistów, Sokratesie Starynkiewiczu, Stefanie Starzyńskim oraz stołecznych śmieciarzach.