Szalom Asz

Jeden z największych i najpłodniejszych pisarzy żydowskich karierę literacką rozpoczął w Polsce. Przez pewien czas mieszkał w Paryżu. W roku 1914 osiadł w Nowym Jorku. Ostatnie lala spędził w Izraelu. Dzięki licznym przekładom jego książek na różne języki na stałe wszedł do literatury światowej. Posiadał ogromną wiedzę, zwłaszcza w zakresie historii, chociaż właściwie był samoukiem. Po ukończeniu nauki w chederze kształcił się sam. Czytał z zainteresowaniem wszystko, co napisano po hebrajsku w okresie żydowskiego Oświecenia. Uczył się języków obcych. Przez jakiś czas udzielał korepetycji dzieciom swoich krewnych ze wsi kujawskiej, dzięki czemu poznał życie chłopów polskich, o których później pisał. Walka o chleb codzienny zmusiła go do szukania stałego zarobku we Włocławku. Tam zajmował się pisaniem listów dla niepiśmiennych. Intymne zwierzenia tych ludzi stały się obfitym źródłem doświadczeń życiowych.

„Listy dały mi - pisał - możliwość zajrzenia w najgłębsze zakamarki ludzkiej duszy”. W tym czasie przeczytał bardzo wiele utworów klasyki światowej - dzieł pisarzy niemieckich, rosyjskich i polskich. Pierwsze dzieła Asza powstawały w języku hebrajskim. Jednak pod wpływem Icchoka Lejbusza Pereca, którego twórczością był zafascynowany, udał się do Warszawy, gdzie stał się codziennym niemal gościem w domu znakomitego pisarza i przywódcy duchowego literatów żydowskich. Dom Pereca był właściwie salonem literackim, w którym spotykali się pisarze żydowscy i ci, którzy stawiali pierwsze kroki na polu literatury.

Niebawem w czasopiśmie żydowskim „Jid” (Żyd) ukazało się też pierwsze w języku jidysz opowiadanie Szaloma Asza Mojszete. Był rok 1900. Po nim ukazały się następne opowiadania, szkice i obrazy. Zamieszczał je w różnych czasopismach żydowskich. Niektóre opowiadania żydowskie sam tłumaczył na hebrajski i drukował je w pismach „Hacefira” (Jutrzenka) oraz „Hador” (Pokolenie). W roku 1904 opublikował w gazecie „Frajnd” (Przyjaciel) pierwszy swój utwór większego formatu -DOS sztetł (Miasteczko). W tym samym czasie debiutował jako dramaturg sztuką w dwu aktach - Powrót. Latem tego roku zetknął się w Zakopanem ze środowiskiem polskich pisarzy. Zaprzyjaźnił się ze Stanisławom Witkiewiczem i przez dłuższy czas po wyjeździe z Zakopanego prowadził z nim korespondencję. Stanisław Witkiewicz przetłumaczył Powrót, który wystawiony został w tym samym roku na scenie polskiego teatru w Krakowie. Wkrótce ukazała się jego nowa sztuka pt. Meszijahs cajten (Czasy Mesjasza) i została natychmiast przetłumaczona na polski,
niemiecki i rosyjski. Pod tytułem Na puti wystawiono ją w Petersburgu w teatrze rosyjskim. Główną rolę grała największa aktorka rosyjska Komisarzewskaja. Równocześnie odbyła się też w Warszawie polska premieratej sztuki. Następne dramaty to Got fun nekome (Bóg zemsty, 1907) i Sabałaj Cwi. Rozgłos uzyskała również sztuka Motke Ganew (Motke Złodziej, 1916) - adaptacja jego powieści pod tym samym tytułem. Przede wszystkim był jednak mistrzem powieści. Wśród wielu jego dzieł wymienić należy następujące: Reb Szłojme Nogid (Reb Salomon Bogacz, 1905), Kidusz ha-szem (1919), Di Kiszufmacherin fun KastiUen (Czarodziejka z Kastylii, 1926), Fam mabul (Przed potopem, 1927-1932) - trylogia składająca się z Petersburga, Warszawy i Moskwy. Trylogia ta ukazała się przed wojną w tłumaczeniu polskim i miała ogromne powodzenie wśród czytelników. Do wybitnych jego utworów należą też Der Mań fun Naceret (Mąż z Nazaretu, 1939) - powieść o Jezusie Chrystusie, Der apostol (Apostoł, 1943) -
rzecz o Pawle z Tarsu, i Meri (Maria, 1949). Dwie ostatnie ukazały się tylko w przekładzie na język angielski.

Szalom Aszjest obok I. L. Pereca jednym z najbardziej polskich pisarzy żydowskich.