My nie bracia, my sąsiedzi. Polska perspektywa stosunków polsko-litewskich. Antologia tekstów

Kto szuka miłej i łatwej lektury na zimowe wieczory, niech nie sięga po tę książkę. Nie, żeby odkrywała ona jakieś szczególnie ciemne karty naszej historii. Jest to raczej opowieść o trudności w porozumieniu narodów, które przez wieki były sobie bliskie i nadal - wydawałoby się - mają wiele wspólnych interesów. Jest to książka w ogromnej mierze o niewiedzy, nieporadności, zmarnowanych szansach. Można z niej czerpać ten rodzaj satysfakcji, gdy po skomplikowanym i trudnym sporze czy procesie rozwodowym udaje się uzyskać wyrok, który wprawdzie nie zadowala w pełni żadnej ze stron, ale pozwala dalej żyć i spotykać się bez poczucia krzywdy.

Litwa jest bodaj najsłabiej znanym nam spośród sąsiedzkich krajów. Cóż z tego, że od XIV w. mieliśmy wspólnych władców, a później wspólne sejmy i senat, skoro zupełnie inaczej wspólną historię postrzegamy. Czterysta lat funkcjonowania najpierw w unii personalnej, a potem w strukturze federalnej oceniamy jako najlepszy okres naszej historii, podczas gdy Litwini widzą go jako katastrofę rozdzielającą dwa okresy prawdziwej niezależności - na poły mityczne początki za czasów Mendoga i Giedymina oraz dwudziestowieczną Litwę zbudowaną na podstawie etnicznej.

Co z tego, że każde polskie dziecko recytuje w szkole „Litwo! Ojczyzno moja!...", czyta Potop oraz Nad Niemnem, skoro współczesna Litwa ma niewiele lub nie ma zgoła nic wspólnego z krajem pobielanych dworków, zamieszkanych przez polsko-litewską szlachtę Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wspólna historia jest w tym wypadku raczej balastem niż pomocą w porozumieniu. Aby jednak cokolwiek zrozumieć ze współczesnych relacji polsko-litewskich, potrzebna jest nie tyle znajomość Wielkiego Księstwa Litewskiego, ile dwudziestowiecznej historii obu narodów, czyli okresu, który pozostaje właściwie poza zakresem zainteresowania podręczników historii. Zamiast z nostalgią wspominać Kresy albo mityczne Wielkie Księstwo, trzeba przyjrzeć się brutalnemu konfliktowi, który przeszło sto lat kształtował nasze polityczne aspiracje i wzajemne relacje. Trzeba, przyjrzeć się polskiej i litewskiej polityce wewnętrznej, w której odpowiednio - kwestia Wilna dla Litwinów i stosunku do mniejszości dla Polaków stawały się istotnym
elementem wewnętrznej gry politycznej oraz czynnikiem konstruowania nowoczesnych tożsamości.

Tom zredagowany przez Aleksandra Srebrakowskiego zbiera najważniejsze polskie głosy w tej sprawie: od tekstów Juliana Kłaczki, Elizy Orzeszkowej, Leona Domeyki - opublikowanych jeszcze w XIX w. - po czasy wystąpienia Lecha Wałęsy. Możemy obserwować stopniową ewolucję wzajemnych relacji dwóch nowoczesnych narodów. Pierwsze polskie reakcje na pojawienie się krzewicieli nowej litewskiej tożsamości, w tym szczególnie ważnego pisma „Auszra", wahają się między życzliwością a lekceważeniem. W kolejnych tekstach daje się odczuć różne tony: od solidaryzowania się z nowymi aspiracjami litewskimi, poprzez szukanie sposobu włączenia litewskich Polaków w proces tworzenia nowego czy też odnowionego narodu litewskiego, aż po irytację i niedowierzanie. Antologia pokazuje kolejne próby rozwikłania trudnego węzła stosunków polsko-litewskich, kolejne etapy sporu i zapętlenia, w tym spór o przynależność państwową Wilna, opanowanie go przez Polaków, a potem przejęcie przez Litwinów. Są tu również ładne karty związane z szukaniem
porozumienia, w którym ważną rolę odegrała publicystyka paryskiej „Kultury", aż po manifestacje polskiej solidarności dla „Sajudisu" i niepodległościowych aspiracji Litwy w okresie pierestrojki i w pierwszych latach litewskiej niepodległości po upadku ZSRR.

Ta antologia powinna być obowiązkową lekturą nie tylko dla Polaków, którzy interesują się sprawami Litwy. Jest to również wspaniały przewodnik po dylematach związanych z rodzeniem się nowoczesnej polskiej tożsamości. Stanowi też ciekawy materiał dla osób zainteresowanych polityką wschodnią, zwłaszcza dla tych, których interesuje sytuacja Polaków na Wschodzie.