Marek Edelman

Lekarz, działacz Bundu, zastępca komendanta Żydowskiej Organizacji Bojowej, po śmierci M. Anielewicza - dowódca powstania w getcie warszawskim (1943), działacz polskiej opozycji w czasach PRL, kawaler Orderu Orła Białego (1998), odznaczony Medalem Św. Jerzego, doktor honoris causa Uniwersytetu w Yale i Universite Libre w Brukseli.

Urodził się w 1921 roku w Homlu na Białorusi, wkrótce jego rodzice przenieśli się do Warszawy. Szybko zmarł jego ojciec, matka zaś, gdy miał 13 lat. Była aktywistką Bundu, żydowskiej socjalistycznej partii robotniczej, środowiska, które ukształtowało Edelmana jako obywatela. Gdy wybuchła wojna Bund nadal działał, w getcie warszawskim organizował m.in. zajęcia dla dzieci, szkoły, teatr. Zdaniem Edelmana to właśnie z tej pracy narodził się żydowski ruch oporu. W 1942 roku Edelman był jednym z twórców Żydowskiej Organizacji Bojowej skupiającej młodzież żydowską, która zdecydowała się przeciwstawić Niemcom. Po śmierci M. Anielewicza był jednym z dowódców powstania w warszawskim getcie (1943). Przeżył powstanie jako jeden z nielicznych, udało mu się przedostać kanałami wraz z garstką bojowników na „aryjską stronę”. Ukrywał się dzięki pomocy podziemnych działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), walczył w Powstaniu Warszawskim (1944).

W 1946 roku Marek Edelman zamieszkał w Łodzi, skończył studia medyczne, ożenił się, tu urodziły się jego dzieci, został specjalistą kardiologiem, związanym ze szpitalem im. Pirogowa. Po zakończeniu wojny działał także w reaktywowanym Bundzie występując w 1948 przeciwko samolikwidacji partii. Ze szpitala im. S. Sterlinga został zwolniony w 1966 roku, ze szpitala wojskowego wyrzucono go dwa lata później, w 1968 roku z powodów politycznych nie przyjęto jego pracy habilitacyjnej. Z Łodzi nie wyjechał nawet wtedy, gdy po 1968 roku i antysemickiej nagonce jego żona i dzieci opuściły Polskę.

W połowie lat 70-tych związał się z opozycją demokratyczną. W 1976-80 działał w Komitecie Obrony Robotników (KOR), następnie w Niezależnym Samorządnym Związku Zawodowym (NSZZ) „Solidarność”. W grudniu 1981 roku został internowany. Wypuszczono go po paru dniach więzienia, po interwencji intelektualistów z Zachodu. Do 1989 roku uczestniczył w podziemnym ruchu solidarnościowym, brał też udział w obradach Okrągłego Stołu. W latach 1989-93 był posłem na Sejm.